الرسالة السعدیه (کتاب)الرسالة السعدیة تالیف ابو منصور جمال الدین حسن بن سدید الدین یوسف بن مطهر حلی اسدی، علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق). ۱ - معرفی اجمالیکتاب الرسالة السعدیة یا السعدیة [۱]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۵.
مجموعه‌ای از مباحث علم اصول، کلام، فقه و مباحث اخلاقی به صورت مختصر می‌باشد.۲ - انگیزۀ تالیفهمان طور که در خطبۀ کتاب آمده است این کتاب به درخواست سعد الدین محمد بن علی ساوجی (شهید در سال ۷۱۱ ق) وزیر سلطان محمد خدابنده تالیف شده است. [۶]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۵.
این کتاب یک دوره مختصر از اصول دین و فروع آن (قسمتی از عبادات) را در بردارد. علامۀ حلی در کتاب «الخلاصة» در مورد آن می‌نویسد: و هی رسالة مختصرة فی اصول الدین و فروعه. [۷]
الخلاصة، ص۴۸.
۳ - سبک نگارشبا توجه به شرایط زمان مؤلف و طرح نظریات مذاهب عامه، این کتاب به سبک فقه فتوایی مقارنه‌ای تالیف شده، که وجود عبارت «اختلف المسلمون» در ابتدای مسائل متعدد و استدلال زیاد به اجماع امامیه، نشان از نگارش کتاب به این سبک را دارد. مؤلف در خطبۀ کتاب می‌نویسد: فقد اوضحت فی هذه «الرسالة السعدیة»، ما یجب علی کل حال، اعتماده فی الاصول و الفروع علی الاجمال، و لا یحل لاحد ترکه، و لا مخالفته فی کل حال. ۴ - زمان تالیفبا توجه به عبارت صفحۀ ۳۵ کتاب که پس از نام خواجه نصیر الدین طوسی (م ۶۷۲ ق) عبارت «قدس الله روحه» ذکر شده است، این کتاب پس از سال ۶۷۲ ق نوشته شده است. از طرفی در پایان یکی از دو نسخۀ مورد اعتماد در چاپ کتاب به نام «النسخة المجلسیة» آمده است: «تم تحریره اواخر ربیع الثانی، لسنة اربع و سبعین و ست مائة، فی حال الاحتلال بقلعة اربیل صانها الله عن الزوال. از این عبارت معلوم می‌شود که کتاب در سال ۶۷۴ ق پایان یافته است. مؤید این مطلب این که چون کتاب به درخواست محمد ساوجی (شهید در ۷۱۱ ق) نوشته شده است، بنابراین کتاب قبل از سال ۷۱۱ ق تالیف شده است. از مجموع مطالب مذکور مشخص می‌شود آنچه در «اعیان الشیعة» پس از بیان تاریخ پایان یافتن کتاب «الالفین» در سال ۷۱۲ ق آمده است که: صنف فی سفره ذلک الرسالة السعدیة، صحیح نمی‌باشد. [۹]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۰.
۵ - زمان چاپاولین بار این کتاب در سال ۱۳۱۵ ق منضم به ۲۹ کتاب دیگر در ضمن کتاب «کلمات المحققین» چاپ سنگی شده است اولین چاپ تحقیق شدۀ آن نیز در سال ۱۳۹۵ ق در نجف اشرف به صورت مستقل چاپ شده است. [۱۲]
الرسالة السعدیه، علامه حلی، مقدمۀ ناشر، ص۳۵.
کتاب موجود به وسیلۀ کتابخانۀ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی در سال ۱۴۱۰ ق چاپ شده است و مصحح و محقق آن عبد الحسین بن محمد علی بقال می‌باشد. ۶ - نسخههادر الذریعة به نسخۀ خطی خاصی اشاره نشده است و فقط به نسخۀ چاپی در ضمن کتاب «کلمات المحققین» اشاره شده است. همین طور در کتاب «مقدمه‌ای بر فقه شیعه» نیز نام این کتاب ذکر نشده است. در مقدمۀ ناشر به نسخه‌های متعددی اشاره شده است که عبارتند از: ۱- نسخۀ خطی در ضمن مجموعه‌ای از کتب فقهی، متعلق به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در تهران با شمارۀ ۴۹۵۳ که مربوط به سال ۷۶۴ ق است و این نسخه را فخر المحققین تایید نموده است. ۲- چهار نسخه متعلق به کتابخانۀ آستان قدس رضوی مربوط به سال‌های ۱۰۴۲ ق، ۱۰۸۵ ق، و دو نسخۀ دیگر که تاریخ آنها مشخص نیست. ۳- نسخه‌ای در ضمن مجموعه‌ای از کتب فقهی، متعلق به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران با شمارۀ ۳۸۱۹، مربوط به سال ۱۱۰۰ ق. ۴- نسخۀ کتابخانۀ عمومی آیة الله حکیم در نجف اشرف با شمارۀ ۲۹ که با نسخۀ اصلی مقابله و تصحیح شده است. ۵- مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی در کتابخانۀ آیة الله العظمی نجفی مرعشی، که یکی از آنان در چاپ کتاب مورد استفاده واقع شده است. ۷ - نسخه‌های معتبردر چاپ کتاب موجود از دو نسخه استفاده و مورد اعتماد واقع شده که عبارتند از: ۱- نسخۀ متعلق به کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با شمارۀ ۴۹۵۳ که مربوط به سال ۷۶۴ ق است. این نسخه برای فخر المحققین قرائت شده و آن را تایید نموده است. در پایان این نسخه آمده است: تم تحریره اواخر ربیع الثانی، لسنة اربع و سبعین و ست مائة فی حال الاحتلال بقلعة اربیل. این نسخه اصل در تحقیق و تصحیح کتاب موجود می‌باشد و از آن تعبیر به «النسخة المجلسیة» شده است. ۲- نسخۀ موجود در کتابخانۀ عمومی آیة الله مرعشی نجفی با شمارۀ ۵۱۴ مربوط به سال ۸۸۱ ق. این نسخه به خط علی بن مجدد الدین بن سدید الدین استرآبادی است و از آن به «النسخة المرعشیة» تعبیر شده است. ۸ - ترتیب مطالبدر ابتدای کتاب مباحث علم اصول و سپس مباحث کلامی و اعتقادی و پس از آن قسمت عبادات شامل کتاب‌های طهارت، صلاة و صوم و در آخر مباحث اخلاقی مطرح شده است. مطالب کتاب با عناوین فصل، مساله و بحث تقسیم شده است و گاهی در ابتدا فصل و سپس حقل به معنی قسمت کوچک و در بعضی موارد نیز فصل و سپس مقصد و پس از آن حقل ذکر شده است. مباحث اصول فقه در پنج مقدمه ذکر شده است و پس از بیان این مباحث اصولی می‌نویسد: اذا تمهدت هذه القواعد فلنشرع فی المطلوب و هو یشتمل علی فصول. منظور از فصول، سه فصل است که یکی در ابتدا و دو فصل با عنوان خاتمه در کتاب مطرح شده است. فصل اول شامل ۱۲ مساله است که ۹ مسالۀ آن در مورد اعتقادات و علم کلام و ۳ مسالۀ آن مربوط به مباحث فقهی است. در مسائل فقهی دو کتاب طهارت و صلاة به صورت بسیار مختصری بیان شده و در مورد صوم نیز فقط دو مساله بیان شده است. پس از اتمام این ۱۲ مساله که مجموعا در یک فصل بیان شده آمده است: و اذا تحققت هذه المطالب فلنختم هذه الرسالة بذکر الفصلین. این دو فصل مباحث اخلاقی را در بر داشته که در فصل اول کارهایی که به آنها ترغیب شده و در فصل دوم کارهایی که از آنها نهی شده‌اند، مطرح شده است. این دو فصل در فهرست کتاب با عنوان اخلاقیات مطرح شده‌اند که مجموعه‌ای از آیات اخلاقی قرآن کریم و احادیث اهل بیت علیهم‌السّلام در مباحث اخلاقی می‌باشد. فصل اول اخلاقیات شامل دو مقصد است که مقصد اول شامل ۱۱ حقل و مقصد دوم شامل ۶ حقل است. فصل دوم نیز شامل ۶ حقل است که در مورد آنچه مربوط به عدالت و اصطناع معروف است بحث می‌کند. در قسمت طهارت مباحث نیت، وضوء با نبیذ، مسح پاها، مسح پا با رطوبت دست‌ها، مسح بر روی خف، ترتیب، کیفیت غسل و مسح، ترتیب در غسل جنابت و نجاسات مطرح شده است. در کتاب صلاة، مباحث تکبیر، قرائت، وجوب قرائت عربی، تحریم گفتن آمین، طمانینه در نماز، ذکر، وجوب قرار دادن پیشانی بر زمین، آنچه سجده بر آنها واجب است، وجوب قرار دادن هفت موضع در سجده، تشهد، مکان و آب و لباس‌های غصبی، صلاة ضحی، نماز در پشت سر فاسق، نماز شکسته، وقت نماز. در بحث صوم فقط در مورد وقت افطار و نیت به صورت بسیار مختصر مطرح شده است. ۹ - ویژگیهااز مهم‌ترین ویژگی قسمت فقه کتاب، سبک فقه مقارنه‌ای آن است که در آن مؤلف به طرق و دلائل متعدد حجیت اجماع امامیه را اثبات نموده است که در صفحات ۱۹ تا ۲۹ بخوبی مشهود است. وی در صفحۀ ۲۹ کتاب در مورد اجماع امامیه می‌نویسد: فکیف یتحقق الاجماع مع مخالفتهم و الامامیة اعرف بمذاهب اهل البیت... اذا تقرر هذا فنقول: اذا حصل فعل او اعتقاد یتفق علیه الامامیة و السنة باجمعهم، وجب المصیر الیه و تعین التعویل علیه، و لا یجوز مخالفته اجماعا لان یقین البرائة یحصل به و لا یجوز العدول عند الی ما یخالف مذهب الامامیة (ص ۲۹). ۱۰ - گفتار بزرگان۱۰.۱ - الشيخ آقا بزرك الطهرانيالرسالة السعدیة فی اصول الدین و فروعه، للعلامة الحلی، کتبها للخواجة سعد الدین در جای دیگر: السعدیة فی اصول الدین و فروعه، للعلامة الحلی الشیخ جمال الدین الحسن بن المطهر المتوفی ۷۲۶ کتبها سعد الدین محمد الساوجی الشهید ۷۱۱ ق وزیر خدابنده، اوله الحمد لله المتفصل بجعل الانبیاء... ، طبع ۱۳۱۵ فی مجموعة کلمات المحققین ۱۰.۲ - سید محسن امین عاملیالرسالة السعدیة فی الکلام مطبوعة صنفها باسم سعد الدین الساوجی وزیر غازان و اولجاتیو و عندنا منها نسخة مخطوطة [۱۵]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۵، ص۴۰۵.
۱۰.۳ - میرزا عبدالله افندیو من مؤلفاته ایضا رسالة مختصرة فی جواب سؤال السلطان محمد خدابنده عن وجه حکمة النسخ فی الاحکام الشرعیة [۱۶]
ریاض العلماء، افندی، ج۱، ص۳۷۸.
معلوم نیست که آیا این کتاب قسمتی از رسالۀ سعدیه می‌باشد. ۱۱ - منابع- اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۵، ص۴۰۰، ج۱، ص۱۳۶. - الذریعة، ج۱۱، ص۱۹۸، ج۱۲، ص۱۸۳، ج۱۸، ص۱۱۸. - الخلاصة، ص۴۸. - روضات الجنات، ج۱، ص۳۷۸. - امل الآمل، ج۲، ص۸۴. - ریاض العلماء، ج۱، ص۳۷۸. - ریحانة الادب، ج۴، ص۱۷۶. - الکنی و الالقاب، ج۲، ص۴۷۷. - فوائد رضویه، ص۱۲۶. - بحار الانوار، ج۱، ص۱۷. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. رده‌های این صفحه : آثار علامه حلی
|